Τι συμβαίνει τελικά με την ελληνική οικογένεια; Είναι παραδοσιακή ή μεταμοντέρνα; «Ιερός θεσμός» που πλήττεται από τις συνεχείς κοινωνικές αλλαγές ή θεσμός που τελικά υπόκειται σε αλλαγές νοηματοδότησης και λειτουργίας εντός της ελληνικής κοινωνίας που εκκοσμικεύεται ταχύτατα; Αν είναι «κύτταρο του έθνους» ή «βάση της κοινωνίας» πως δικαιολογείται η ιλιγγιώδης αύξηση των κρουσμάτων της ενδοοικογενειακής βίας;
«Να επανέλθουμε στην κανονικότητά μας…» Η φράση που ακούστηκε πολλές φορές στο διάστημα που πέρασε. Ποια όμως είναι η κανονικότητα στην οποία ευχόμαστε να επανέλθουμε; Ποιο είναι το σταθερό έδαφος της; Υπάρχει ή αποτελεί μια εικόνα της ανάγκης εν μέσω κρίσης (από το 2010 αν συνυπολογίσουμε και την οικονομική) να κρατηθούμε από κάπου;
Η υποχρεωτική παραμονή στο σπίτι όλων των μελών της οικογένειας που προκάλεσε η πανδημία έφερε στο προσκήνιο την αμφισβήτηση για το περιεχόμενο της έννοιας της κανονικότητας στην οικογένεια, πολλά ερωτήματα και πολλές αντιφάσεις με τις οποίες ζει η ελληνική κοινωνία αλλά ελάχιστα συζητούσε σε βάθος μέχρι τώρα.
Η αναμέτρηση με την αμφισβήτηση, τις αντιφάσεις και τα ερωτήματα είναι εξαιρετικά δύσκολη διότι δοκιμάζεται κατά πόσο είναι ειλικρινής ή τελικά παραμένει ιδεολογική η θέαση των προβλημάτων της ελληνικής οικογένειας. Η δυσχέρεια κορυφώνεται διότι αναδύεται εκτός από όλα όσα αναφέραμε και η ανεπάρκεια των θεσμών να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα αυτά.
Α. Οι σύγχρονες στάσεις , (ενδεχόμενες) ενστάσεις και αντιφάσεις.
Οι δημοσιογράφοι του αθηναϊκού τύπου που σχολίασαν την αύξηση των κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας πριν από λίγες ημέρες δεν έκρυψαν τον εντυπωσιασμό τους για την εξέλιξη του φαινομένου. Πόσο ειλικρινής όμως είναι ο εντυπωσιασμός αυτός όταν οι συντάκτες του πολιτιστικού ρεπορτάζ πριν από ελάχιστα χρόνια αναγνώριζαν την οικογένεια του «Κυνόδοντα» , της ταινίας του Λάνθιμου, ως εικόνα της (μετα)νεωτερικής ελληνικής οικογένειας; 1
Δυστυχώς δεν πρέπει να εντυπωσιαζόμαστε. Τουλάχιστον όσοι μελετούν τον κόπο των κοινωνικών επιστημόνων οι οποίοι δεκαετίες τώρα επισημαίνουν τις συνεχείς αλλαγές στον θεσμό της οικογένειας και τις συνέπειές τους. Πολύ συνοπτικά θα τις καταγράψουμε.
- Ο θεσμός του γάμου δεν εγγυάται τον συναισθηματικό δεσμό. Ούτε συμβαίνει και το αντίστροφο. Ο άνθρωπος του 21ουαιώνα αποφασίζουν την συναισθηματική του εμπλοκή σε μια σχέση καθώς και την διάρκειά της. Ο γάμος δεν αποτελεί θεμέλιο της προσωπικής ζωής του ενήλικα παρά μόνο ένα σπουδαίο σημαντικό σταθμό.
- Η άνοδος των ατομικιστικών αξιών και η δυνατότητα του ανθρώπου να φτιάχνει με όποιο τρόπο θέλει την προσωπική του βιογραφία σήμανε ουσιαστικά και την υποχώρηση των αξιών όπως ο γάμος και η οικογένεια που απαιτούν από τον άνδρα και την γυναίκα την δέσμευσή τους. Με άλλα λόγια ο άνθρωπος επενδύει στον εαυτό του και όχι στην ανάπτυξη της σχέσης ή των σχέσεών του. Είναι ενδεικτικό ότι περισσότερο μιλάμε για την οικειότητα μεταξύ των μελών της οικογένειας και λιγότερο για την αγάπη ανάμεσά τους.
Θα αναλύσουμε λίγο το σημείο που προαναφέραμε. Η έμφαση στην ικανοποίηση του «εγώ» και των αναγκών του προκαλεί χαλάρωση της σχέσης ανάμεσα στην ατομική βιογραφία και της οικογένειας. Αυτό σημαίνει πως η οικογένεια που διατηρείται ισόβια γίνεται μια περίπτωση , περιορισμένης αποδοχής μάλιστα, αφού ο άνθρωπος ζει ποικίλες οικογενειακές ζωές καθώς και μη οικογενειακές μορφές ζωής, ανάλογα με την εκάστοτε φάση που βρίσκεται , και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο βιώνει ολοένα και περισσότερο τη δική του βιογραφία. Προτεραιότητα δεν έχει η οικογένεια αλλά η ατομική βιογραφία. « Οι περισσότεροι άνθρωποι, κρίνοντας ολόκληρη την ζωή τους, έχουν εισέλθει σε μια επίπονη και φοβισμένη, ιστορικά προδιαγεγραμμένη, δοκιμαστική φάση των μορφών συμβίωσης.2 - Δεν πρέπει να διαφύγει από την προσοχή μας ακόμα μια παρατήρηση: « …ότι κρατά τους γάμους και τις οικογένειες μαζί είναι λιγότερο το υλικό θεμέλιο και η αγάπη, και περισσότερο ο φόβος της μοναξιάς. Αυτό που απειλεί ή αποτελεί αντικείμενο φόβου πέρα από το γάμο και την οικογένεια είναι ίσως το πιο σταθερό θεμέλιο του γάμου, παρ’όλες τις κρίσεις και τις συγκρούσεις».3
- Εκτός από τον φόβο της μοναξιάς, βασική αιτία ίδρυσης σχέσης (και έγγαμης) είναι η ψυχολογική ικανοποίηση. Όμως αυτή η αιτία αποδεικνύεται ταυτόχρονα και ο θανάσιμος εχθρός της, διότι, όπως προαναφέραμε, οι άνθρωποι έχουν εκπαιδευτεί να επενδύουν στον εαυτό τους . Πρόκειται για μια αντίφαση. Ο σύγχρονος άνθρωπος φοβάται την μοναξιά την οποία προκαλεί το μοντέλο του «άφρονος» πλουσίου στο οποίο θεμελιώνεται η οικονομική ανάπτυξη . Επαναλαμβάνουμε το «άτομο αποτυγχάνει να παρέχει σταθερότητα εξαιτίας ενός «καρκινογόνου» ατομικισμού και της επιθυμίας του να πάει μπροστά καταπατώντας τον ιδιωτικό οικογενειακό κόσμο….Η αγάπη εάν υπάρχει στις σχέσεις αυτές, αποτελεί μια έννοια με ρομαντικό χαρακτήρα που αποτυγχάνει να προσφέρει πραγματική σταθερότητα…».4
- Αν αναρωτηθούμε γιατί η οικογένεια βρίσκεται στο κεντρικό ενδιαφέρον του κράτους η απάντηση δεν πρέπει να μας εκπλήξει και πάλι. Η απάντηση βρίσκεται στην οικονομική ασφάλεια που παρέχει και στην ανατροφή σε σταθερό πλαίσιο των παιδιών. Αλλά και εδώ οι κρατικές πολιτικές των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό έχουν αποτύχει. Παραδείγματα αυτής της αποτυχίας είναι πολλά. Θα επισημάνουμε μόνο ότι καμιά κρατική πολιτική δεν στοχεύει στην στήριξη των οικογενειακών σχέσεων. Τελικά η οικογένεια «λειτουργεί ως ζωτικής σημασίας ανάχωμα στην επιθετική καπιταλιστική κοινωνία που έχει ήδη κάνει συμβιβασμούς, οδηγώντας σε μια παρακμή των κοινωνικών κανόνων και της εμπιστοσύνης μεταξύ ατόμων και ευρύτερων κανόνων».5
- Αξιοπρόσεκτες είναι και οι απόψεις των χριστιανών για το γάμο τον οποίο τον αντιλαμβάνονται περισσότερο ως θεσμό αποκατάστασης ή/και πλαίσιο εκπλήρωσης αναγκών (ψυχοσυναισθηματικών, βιολογικών, οικονομικών κλπ) και λιγότερο ως μυστήριο. Η πραγματικότητα αυτή εισάγει ακόμα ένα ερώτημα: Πόσο θεολογικά μπορούν να νοηματοδοτούν το περιεχόμενο του θεσμού του γάμου και της οικογένειας οι σημερινοί χριστιανοί; Η αρνητική απάντηση δείχνει την έλλειψη της κατηχητικής μέριμνας και της αγωγής ανηλίκων και ενηλίκων.
- Είναι ολοφάνερο το ενδιαφέρον και του εκκλησιαστικού θεσμού για την οικογένεια. Όμως το ενδιαφέρον αυτό είναι περισσότερο ιδεολογικό παρά απότοκο της ποιμαντικής μέριμνας. Διαβάζοντας τον σύγχρονο θεολογικό λόγο ο οποίος αναφέρεται στα θέματα αυτά διαπιστώνουμε ότι επικεντρώνεται στην ανάγκη της διατήρησης του παραδοσιακού μοντέλου και όχι στην ποιμαντική φροντίδα των σχέσεων.
Β. Μια σύντομη προσπάθεια ερμηνείας
Ο Επίσκοπος Διοκλείας επισημαίνει: « Η τραγωδία…οφείλεται στην κρίση στην καρδιά του ανθρώπου, (είναι) μια ανθρωπολογική κρίση. Καθώς το βασικό πρόβλημα δεν είναι απλώς τεχνικό ή οικονομικό αλλά βαθύτερα προσωπικό και πνευματικό»6. Η αιτία βρίσκεται στην λήθη «της ανθρώπινης ταυτότητας, της αληθινής σχέσης με το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους, της υψηλής κλήσης μας ως ιερείς της Δημιουργίας του Θεού… Η εικόνα μας για τον κόσμο έχει διαστραφεί επειδή η εικόνα μας για τον άνθρωπο, η αυτοσυνειδησία μας έχει αμαυρωθεί»7.
Η προηγούμενη διαπίστωση θέτει επιτακτικά το ερώτημα: πως απαντάμε ως χριστιανοί σήμερα στο ερώτημα του ελλείμματος οράματος νοηματοδότησης; Φαίνεται ότι απουσιάζουμε αν και πάλι ακούγεται έντονα “διαβάς βοήθησον υμίν” διότι οι ίδιες έρευνες που επισημαίνουν όσα αναφέραμε οι ίδιες αποτυπώνουν ότι η άνοδος των ατομικιστικών αξιών με την ταυτόχρονη μείωση της θρησκευτικής πίστης υπονομεύουν την δέσμευση στον γάμο8.
Η ατομοκεντρική θεώρηση της ζωής του ανθρώπου έχει καταλάβει την καρδιά μας και μας δυσκολεύει να αντιληφθούμε ότι η μεταμόρφωση του κόσμου και των άδικων δομών του είναι μέρος της ταυτότητας και της αποστολής μας. Το κενό δεν διαποτίζεται από το καινό μήνυμα του Ευαγγελίου.
Η αγάπη του Χριστού εισάγει στην ψυχή το αίσθημα της ευθύνης όχι μόνο για τις ατομικές ενέργειες, αλλά και για όλα όσα συντελούνται στην ανθρωπότητα…Να είναι κάποιος χριστιανός σημαίνει να φέρει μέσα του όλη την ανθρωπότητα στο χρόνο, στους αιώνες που πέρασαν και που έρχονται και στον χώρο των συγχρόνων του»9.
Ο γάμος αναμφίβολα είναι μυστήριο, αλλά δύσκολα πρωτεύει ως περιεχόμενο στην συνείδηση των χριστιανών οι οποίοι κυρίως θέλουν να “τακτοποιηθούν”, να “αποκτήσουν παιδιά” παρά να δουν την συζυγία ως αποστολή. Το έλλειμμα είναι ολοφάνερο. Δεν υπάρχει σαφής ιδέα για το νόημα και το περιεχόμενο του γάμου, τις προσωπικές προτεραιότητες και τους στόχους τους.
Η οικογένεια είναι “εκκλησία μικρά” η ποιμαντική διακονία όμως δεν είναι προσανατολισμένη στην φροντίδα των συζυγικών και των οικογενειακών σχέσεων, αλλά σε μια επιδοματική κυρίως υποστήριξη της.
Η ιερολογία του γάμου είναι “απαραίτητο στοιχείο” για την σύστασή του αλλά πως την προστατεύουμε από την παρωδία που υποβάλλεται από όσους ονομάζονται χριστιανοί;
Ζητείται ως “φάρμακο της έκπτωσης η ανασυγκρότηση του θεοϊδρυτου θεσμού της οικογένειας”10, αλλά το αίτημα αυτό δεν φαίνεται να στηρίζεται σε μια γενικότερη προσπάθεια ποιμαντικής και κατηχητικής διακονίας και αγωγής αλλά στην ευθύνη και στην προσωπική προσπάθεια των ανθρώπων.
Τελικά είναι ευλογία ο εγκλεισμός μας στο σπίτι; Η απάντηση εξαρτάται από τους ανθρώπους και τις σχέσεις τους πριν από αυτόν. Αυτές φανερώνονται το διάστημα που διανύουμε. Το σπίτι όμως δεν είναι ενυδρείο, ούτε ιδανικός κόσμος που δεν επηρεάζεται από τις εξωτερικές συνθήκες .
Παράλληλα αποκαλύπτονται και οι ρίζες που διαθέτουμε στην πίστη μας. Η πετρώδης γη, δεν διασώζει τον σπόρο, ούτε γεννά καρπούς. Η πνευματική ξηρασία εντείνει την επίδραση των εξωτερικών συνθηκών.
Η καλλιεργημένη γη με καρπούς σχέσεων είναι το φωτεινό παράθυρο που σχίζει την ερημιά της ασφάλτου και την αχλύ της σιωπής και προσφέρει ορίζοντα ελπίδας στην κλεισούρα της απογοήτευσης.
Αυτή είναι και η πρόκληση για την ποιμαντική φροντίδα του γάμου και της οικογένειας της Εκκλησίας μας. Αποτελεί σκληρή δοκιμασία διότι απαιτείται έξοδος από τα συνηθισμένα σχήματα αντίδρασης στις εξωτερικές συνθήκες που προσανατολίζουν στο παρελθόν ενός οικογενειακού σχήματος που σήμερα δεν υφίσταται και ταυτόχρονα διάλογος και εμβάθυνση με τις νέες κοινωνικές τάσεις και προκλήσεις.
_________________________
1 Δημ. Παπανικολάου Κάτι τρέχει με την οικογένεια. Έθνος, πόθος και συγγένεια την εποχή της κρίσης, εκδ. Πατάκης Αθήνα 2018, σελ.420
2 Η έμφαση είναι του U.Beckοππ σελ 203
3 U.Beck Κοινωνία της διακινδύνευσης, εκδ.Πεδίο, Αθήνα 2015, σελ 202
4 Robin Goodwin Αλλαγή των σχέσεωνοππ σελ 183
5 Robin Goodwin Αλλαγή των σχέσεων, επ.επιμέλειαΑικ.Γκαρήεκδ. Πεδίο, Αθήνα 2015, σελ.182
6 Επ.ΔιοκλείαςΗ Ορθοδοξία Θεολογία στον 21οαιώνα,εκδ. Ινδικτος, σελ 28. Σημαντικές είναι οι επισημάνσεις του Χρ.Τσιρώνη στο Άνθρωπος και Κοινωνία, Συμβολή στο διάλογο Θεολογίας και Κοινωνικής θεωρίας, εκδ.Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013 ιδιαίτερα στις σσ.141-176
7 Επ.ΔιοκλείαςΗ Ορθοδοξία Θεολογία στον 21ο αιώνα, σελ.30
8 Robin Goodwin Αλλαγή των σχέσεων οππ σελ 182
9 Αγ.ΣωφρονίουΤο μυστήριο της Χριστιανικής ζωής, Ι.Μ. Τιμ. Προδρόμου Εσσεξ, Έσσεξ 2010, σελ 214, 234-236
10 Βλ Τις επισημάνσεις και την βιβλιογραφία στο άρθρο της Ν.Παπαγεωργίου “Εκκοσμίκευση και φύλο στην Ελλάδα. Οι “αντιστάσεις” της Ορθόδοξης Εκκλησίας” Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών τ.148/2017 σσ 107-122.
