“Εργάζεσθαι και φυλάσσειν”. Η στάση του ανθρώπου απέναντι στη Δημιουργία όπως εκφράζεται μέσα από τον πατερικό λόγο της Εκκλησίας.
Η Ορθόδοξη διδασκαλία για τη Δημιουργία και το Περιβάλλον στηρίζεται στην Αγία Γραφή, την πατερική διδασκαλία καθώς και τη λατρευτική παράδοση της Εκκλησίας. “Ο Θεός αγάπη εστί” (Α΄ Ιωάν. 4, 16) κατά την Καινή Διαθήκη και αυτή η φλόγα της θεϊκής αγάπης είναι που ξεχύθηκε προς τα έξω με αποτέλεσμα τη δημιουργία του κόσμου. Έτσι ο κτιστός κόσμος προέρχεται από τη βούληση και την ενέργεια του Θεού. Συγκεκριμένα μέσα από τις δύο διηγήσεις του βιβλίου της Γενέσεως (Γεν. 1, 1 – 2, 3 και Γεν. 2, 4 – 25) πληροφορούμαστε πως η κτίση δημιουργήθηκε από τον Τριαδικό Θεό εκ του μηδενός. Η Δημιουργία συντελέστηκε σε έξι «ημέρες» και ξεκίνησε από τα ατελέστερα δημιουργήματα προχωρώντας διαδοχικά προς τα πολυπλοκότερα και συνθετότερα.
Ο Θεός θέλησε να δημιουργήσει τον κόσμο από αγάπη έτσι ώστε όλα τα όντα να αποτελούν «δόξα», δηλαδή φανέρωσή Του. Κατά συνέπεια τα δημιουργήματα δεν είναι αυτάρκη, αλλά εξαρτώμενα από το Θεό-Δημιουργό, και αντλούν τη ζωή τους απ’ Αυτόν. Η αξία όλων των δημιουργημάτων οφείλεται στην προέλευσή τους από το δημιουργικό έργο του Θεού.
Ο Θεός αφού προετοίμασε τον «οίκο», στο τέλος της έκτης ημέρας, δημιουργεί με ξεχωριστό τρόπο τον άνθρωπο (Γεν. 1, 26). Η ιδιαίτερη φροντίδα του Θεού για τον άνθρωπο φαίνεται επίσης από το γεγονός ότι δημιούργησε γι’ αυτόν τον Παράδεισο (Γεν. 2, 8) – το ιδανικό φυσικό περιβάλλον – και τον τοποθέτησε εκεί. Στη βιβλική διήγηση για τη Δημιουργία φαίνεται επίσης η κυρίαρχη θέση του ανθρώπου στη φύση με τις εκφράσεις “κατακυριεύσατε” και “άρχετε” (Γεν. 1, 28) αλλά και με το γεγονός της ονοματοδοσίας των ζώων (Γεν. 2, 19).
Συνδυάζοντας το λογικό, το αυτεξούσιο και το κυριαρχικό [κατ΄ εικόνα (Γεν. 1, 26)], ο άνθρωπος μέσα στον Παράδεισο γίνεται ο ίδιος δημιουργός. Ως εικόνα του Θεού έχει τη δυνατότητα, μόνον αυτός απ’ όλα τα δημιουργήματα, να λαμβάνει στοιχεία από το φυσικό περιβάλλον να τα μεταποιεί και να τα αναμορφώνει. Η κυριαρχία όμως του ανθρώπου στην κτίση δεν σημαίνει τυραννία και καταδυνάστευση. Έτσι, παράλληλα με τις εξουσίες, δέχεται από το Θεό την εντολή και την υποχρέωση “εργάζεσθαι και φυλάσσειν” (Γεν. 2, 15), η οποία τον επιφορτίζει με ανάλογες ευθύνες έναντι του Θεού, της Δημιουργίας και του εαυτού του.
Η εντολή “εργάζεσθαι” σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν θα ήταν καλό να παραμένει αργός, αλλά να προχωρήσει ένα βήμα παραπάνω, εξελίσσοντας με τη βοήθεια των χαρισμάτων με τα οποία προικίσθηκε από τον Θεό, όλα όσα Εκείνος δημιούργησε. Όμως στον άνθρωπο τέθηκαν και τα όρια του “φυλάσσειν” . Η λελογισμένη χρήση της Δημιουργίας και όχι η κατάχρηση, η προστασία, ο σεβασμός και η αγάπη προς αυτήν. Διότι δεν είναι ούτε κύριος, ούτε ιδιοκτήτης της κτίσης, αλλά χρήστης, οικονόμος, συντηρητής και φύλακάς της.
Οι εντολές του Θεού, θέτουν στον άνθρωπο την ελεύθερη επιλογή του αυτοπεριορισμού στη χρήση των υλικών αγαθών. Ο άνθρωπος έχει την ελευθερία να χρησιμοποιήσει τον κόσμο όπως επιθυμεί. Μπορεί από τη μια να τον χρησιμοποιήσει ως ένα μέσο για την ευχαρίστηση και την αυτοϊκανοποίησή του, ανεξαρτήτως κόστους ή επιπτώσεων. Μπορεί όμως από την άλλη να χρησιμοποιήσει τη Δημιουργία σαν μια πηγή από την οποία αντλεί εκείνο που του είναι απαραίτητο για τη ζωή ή που συμβάλλει στην κατανόηση του θαυμαστού του κόσμου και τελικά στην εκ νέου εύρεση και πίστη στο Δημιουργό, στο Θεό.
Η πτώση του ανθρώπου εξαιτίας της παρακοής των εντολών του Θεού συμπαρασύρει ολόκληρη την κτίση και με αυτόν τον τρόπο αρχίζει η εχθρότητα ανάμεσα στον άνθρωπο και τα υπόλοιπα δημιουργήματα. Ο εγωισμός του ανθρώπου αλλάζει όλη την κατεύθυνση που είχε δώσει ο Θεός στη Δημιουργία. Λησμονεί το “εργάζεσθαι και φυλάσσειν”, παρερμηνεύει το “κατακυριεύσατε” και “άρχετε” και χρησιμοποιεί πλέον τον κόσμο μόνο σαν ένα μέσο που θα συντηρεί και θα ικανοποιεί το άτομό του, χωρίς να έχει ευθύνη απέναντί του, δημιουργώντας ποικίλα περιβαλλοντικά προβλήματα και οδηγώντας εν τέλει στην οικολογική κρίση του σήμερα.
Η Ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία όμως δεν μένει στο γεγονός της πτώσεως. Προσφέρει μήνυμα αισιοδοξίας για τη ζωή του ανθρώπου και για το περιβάλλον. Τονίζει ότι ο Θεός Δημιουργός δεν άφησε τον άνθρωπο και το περιβάλλον στη φθορά της πτώσεως. Το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, ο Υιός και Λόγος του Θεού σαρκώθηκε (Ιω. 1, 14) και προσέλαβε ολόκληρη τη «φθαρτή» ανθρώπινη φύση προκειμένου να τη σώσει. Με τη σταυρική Του θυσία και ιδιαιτέρως με την Ανάστασή Του νίκησε το θάνατο και τη φθορά, συμπαρασύροντας και ολόκληρη τη Δημιουργία.
Μέσα από τη διδασκαλία της Αγ. Γραφής και των Πατέρων, η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει μια ξεχωριστή θεώρηση της Δημιουργίας. Ενδιαφέρεται για τη σωτηρία του σύμπαντος κόσμου, την απαλλαγή του από τη φθορά και την αποκατάσταση των σχέσεων του ανθρώπου με το Δημιουργό και τη Δημιουργία. Καλλιεργεί έτσι στους πιστούς ένα άλλο ήθος, χωρίς να περιγράφει κανόνες συμπεριφοράς.
- Ένα ήθος Ευχαριστιακό που σημαίνει την αποδοχή των πάντων στη ζωή μας ως δώρων του Θεού και την αντιπροσφορά τους σε Αυτόν.
- Ένα ήθος Λειτουργικό που σημαίνει «μοιράζομαι».
- Ένα ήθος Ασκητικό που το χαρακτηρίζει o πόλεμος κατά του ιδίου θελήματος και η αγάπη για όλη την κτίση.
Σχέδιο Μαθήματος
Θέμα: «Ἐργάζεσθαι καὶ φυλάσσειν». Η στάση του ανθρώπου απέναντι στη Δημιουργία όπως εκφράζεται μέσα από τον πατερικό λόγο της Εκκλησίας.
Ηλικία / τμήμα: Ανώτερο (μεικτό τμήμα Α΄, Β΄ & Γ΄ Λυκείου)
Διδακτικοί στόχοι: Να κατανοήσουν τα παιδιά τη θέση της ορθόδοξης εκκλησίας αναφορικά με τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον (Δημιουργία) και το Θεό (Δημιουργό).
Μέθοδος: Κατευθυνόμενος διάλογος
Εφόρμηση (5΄): Επιστολή που εστάλη το 1855 από τον Ινδιάνο Si’ahl, αρχηγό της φυλής Duwamish, στον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ, Franklin Pierce.
Εισαγωγή (10΄):
Συζήτηση και προβληματισμός για το περιεχόμενο του άρθρου. Ερωτήματα:
Σε τι κατάσταση βρίσκεται σήμερα το περιβάλλον και ποιος ευθύνεται γι’ αυτήν;
Ποιες είναι οι αιτίες της κακής μεταχείρισης του ανθρώπου προς το περιβάλλον;
Ποια είναι η στάση της εκκλησίας προς το περιβάλλον;
Ποιες λύσεις προτείνει για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος;
Ανάπτυξη του θέματος (25-30΄): Κάρτες με πατερικούς λόγους τοποθετούνται αναποδογυρισμένες σε μια στοίβα πάνω στο τραπέζι στην κατάλληλη σειρά ώστε να διευκολύνεται η ανάπτυξη του θέματος. Κάθε παιδί στη σειρά του διαβάζει μια κάρτα και με τη συμμετοχή των παιδιών γίνεται συζήτηση όπου τονίζονται τα εξής:
– Ο Θεός από αγάπη δημιούργησε τον κόσμο.
«Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο επειδή η αγάπη Του στρέφεται προς τα έξω, αυτό-διαχέεται και χωρίς αυτή την υπερχείλιση της αγάπης ο κόσμος δεν θα υπήρχε». -Κάλλιστος Ware, επίσκοπος Διοκλείας
– Όλα η κτίση προέρχεται από τη βούληση και την ενέργεια του Θεού και γίνεται φλογερός ιεροκήρυκας που εγκωμιάζει τον Δημιουργό του.
«Ο Θεός, που δημιούργησε τα μεγάλα και με αξίωσε να πω αυτά τα μικρά, είθε να σας φωτίσει να κατανοείτε όλη την αλήθειά Του, ώστε απ’ όσα βλέπετε να εννοείτε τον Αόρατο και από το μέγεθος της καλλονής των κτισμάτων να σχηματίζετε για τον Δημιουργό μας την πρέπουσα αντίληψη» -Μέγας Βασίλειος
«Η σοφία που μπορεί να αντιληφθεί κάποιος στην κτίση είναι λόγος και ας μην είναι έναρθρος». -Άγιος Γρηγόριος Νύσσης
«Μεγάλη ηδονή προξενούν στο μυαλό οι «λόγοι» των κτισμάτων διότι όποιος βλέπει με μια μόνο ματιά όλη την νοητή και αισθητή κτίση … και στοχάζεται ότι τα δημιούργησε από το τίποτα ο Θεός με ένα και μόνο λόγο … θαυμάζει και απορεί πώς τα δημιούργησε μόνο με το θέλημά Του … Θαυμάζει και εκπλήσσεται … Αντίστοιχα με το θαυμασμό και την έκπληξη χαίρεται ο νους με χαρά μεγάλη γιατί έχει τέτοιο Θεό και Δεσπότη, ο οποίος με τόση ευκολία δημιούργησε τόσο ωραία, τόσο σοφά, τόσο μεγάλα και θαυμαστά πράγματα και παρακινείται να λέει και αυτός μαζί με τον Δαβίδ προς τον Θεό ἐξομολογήσομαί σοι, ὅτι φοβερῶς ἐθαυμαστώθης·θαυμάσια τὰ ἔργα σου, καὶ ἡ ψυχή μου γινώσκει σφόδρα». -Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης
«Νοιώθουμε όλη την δημιουργία όπως ένα βιβλίο που υπαγορεύει τη δόξα του Θεού». -Μέγας Βασίλειος
– Ο άνθρωπος είναι η κορωνίδα της δημιουργίας και κατέχει κυρίαρχη θέση ανάμεσα στα δημιουργήματα.
«Πρώτη δημιουργήθηκε η κτίση, τελευταίος ο άνθρωπος, διότι ετοίμασε σ’ αυτόν όπως σε οικοδεσπότη, οίκο γεμάτο απ’ όλα». Μέγας Βασίλειος
«Και πραγματικά ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο άρχοντα όλων όσων βρίσκονται πάνω στη γη και τίποτε από αυτά δεν είναι μεγαλύτερό του, αλλά τα πάντα βρίσκονται κάτω από την εξουσία του». -Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
«Τα πάντα δημιουργήθηκαν με στόχο τον άνθρωπο. Χωρίς τον άνθρωπο όλη η κτίση καταρρέει». -Άγιος Μάξιμος
«Ο άνθρωπος είναι μεγάλος μέσα στη σμικρότητά του». -Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος
– Ο άνθρωπος ως εικόνα του Θεού γίνεται κι αυτός δημιουργός.
«Φτιαγμένοι κατ’ εικόνα Θεού, εμείς οι άνθρωποι συνεργαζόμαστε μαζί Του. Είμαστε συμμέτοχοι και συνδημιουργοί («Θεοῦ γάρ ἐσμεν συνεργοί» Α’ Κορ. 3, 9) -Κάλλιστος Ware επίσκοπος Διοκλείας
– Η εντολή «ἐργάζεσθαι καί φυλάσσειν»» θέτει στον άνθρωπο περιορισμό στον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιεί τον υλικό κόσμο.
«Επειδή λοιπόν η ζωή του εδώ ήταν γεμάτη από κάθε απόλαυση, με το να έχει και την ευχαρίστηση από τη θέα του παραδείσου και τη χαρά από την απόλαυση των όσων βρίσκονται μέσα α’ αυτόν, για να μην απομακρυνθεί ο άνθρωπος από την υπερβολική ανάπαυση, διότι λέει η Γραφή «η αργία είναι διδάσκαλος κάθε κακίας» – Σοφ. Σειράχ 33, 28, γι’ αυτό τον πρόσταξε να καλλιεργεί και να φυλάγει τον παράδεισο». -Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
– Η πτώση διατάραξε τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό και με τη φύση.
«Δείτε, λοιπόν, πώς οι δικές μας αμαρτίες άλλαξαν και τη φύση, ακόμη και το κλίμα έγινε εχθρικό. Ο Χειμώνας δεν είναι υγρός και ξερός, αλλά γεμάτος παγωνιά και χωρίς χιόνια και βροχές. Η Άνοιξη έχει ζέστη, όχι όμως τις απαιτούμενες βροχές. Η ζέστη και το κρύο ξεπέρασαν τα φυσιολογικά όρια και βλάπτουν θανάσιμα τους ανθρώπους». Μέγας Βασίλειος
«Ο φυσικός κόσμος οδηγήθηκε σε κατάσταση πτώσεως και αποστασίας και τα ζώα άρχισαν να αρνούνται την υποταγή στον άνθρωπο». -Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος
«ἕως πότε πενθήσει ἡ γῆ καὶ πᾶς ὁ χόρτος τοῦ ἀγροῦ ξηρανθήσεται ἀπὸ κακίας τῶν κατοικούντων ἐν αὐτῇ; ἠφανίσθησαν κτήνη καὶ πετεινά». -Προφήτης Ιερεμίας
«Ο Θεός άφησε τον άνθρωπο να κάνει του κεφαλιού του, αφού δεν Τον ακούει και έτσι τρώει το κεφάλι του». -Γέρων Παΐσιος
– Αυτό το οποίο μας αφαιρέθηκε τότε, μας το έδωσε καινούργιο ο Χριστός με την παρουσία Του στη γη.
«Ο Χριστός με την ενανθρώπησή Tου προσέλαβε το ανθρώπινο σώμα, δηλαδή την ύλη για να την σώσει». -Άγιος Γρηγόριος Νύσσης
«Λατρεύω το Θεό, το Δημιουργό της ύλης, που έγινε ύλη για μένα και με έσωσε. Και δεν θα πάψω να σέβομαι την ύλη, με την οποία σώθηκα και η οποία είναι «ἔμπλεος» της θείας χάριτος». -Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός
– Ο άνθρωπος οφείλει να προσέχει το περιβάλλον ως καλός διαχειριστής και όχι ως ανεξέλεγκτος ιδιοκτήτης αλλάζοντας τη νοοτροπία και τη συμπεριφορά του.
«Αγαπήστε τη φύση. Ξυπνήστε το πρωί, να δείτε τον βασιλιά ήλιο να βγαίνει ολοπόρφυρος από το πέλαγος» -Γέρων Πορφύριος
«Τά σά ἐκ τῶν σῶν Σοί προσφέρομεν κατά πάντα καί διά πάντα» -Θεία Λειτουργία Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου
«Το πνεύμα του Θεού διδάσκει τη συμπόνια για όλη τη κτίση, ώστε να μην κόβουμε ούτε τα φύλλα των δένδρων χωρίς ανάγκη». -Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης
«Πορισμός μέγας η ευσέβεια μετά αυταρκείας…» -Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος
«Ο ελεήμων άνθρωπος προσεύχεται κάθε στιγμή με δάκρυα και για την άλογο κτίση … ώστε να διαφυλαχτούν και να συγχωρηθούν. Προσεύχεται ακόμη και για τα ερπετά, με τη μεγάλη του ελεημοσύνη, πού κινείται μέσα στην καρδιά του χωρίς μέτρο, έχοντας την ομοιότητα προς τον Θεό». -Άγιος Ισαάκ ο Σύρος
«Προσευχή είναι να πλησιάζεις το κάθε πλάσμα του Θεού με αγάπη και να ζεις με όλα και με τα άγρια ακόμη, εν αρμονία». -Γέρων Πορφύριος
«Πλησιάζει ο ταπεινόφρων άνθρωπος τα καταστρεπτικά θηρία, και μόλις τον δουν, αμέσως ημερεύει η αγριότητά τους και τον πλησιάζουν ως αφέντη τους και κουνούν το κεφάλι και του γλύφουν τα χέρια και τα πόδια του, επειδή αισθάνονται επάνω του εκείνη την ευωδία την οποία σκόρπιζε o Αδάμ πριν την παρακοή». -Άγιος Ισαάκ ο Σύρος
Ανακεφαλαίωση (5΄): Απόσπασμα από τον λόγο του Γέροντος Παϊσίου ο Θεός πριν την πτώση (Γεν. 1, 28-31) μετατράπηκαν σε μια κτίση που (Ρωμ. 8, 22). Η σωστή αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος φέρνει τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τις ευθύνες του τόσο απέναντι στην κτίστη όσο και απέναντι στο Κτίστη, με το να αλλάξει νοοτροπία επιστρέφοντας στο προπτωτικό “εργάζεσθαι και φυλάσσειν”.
